«صنعت مس به عنوان یک صنعت استراتژیک و انرژی‌بر در جهان محسوب می‌شود. حدود 10 درصد از هزینه‌های تمام‌شده تولید مس مربوط به انرژی است. با توجه به آمارها و اطلاعات موجود، سهم انرژی الکتریکی و حرارتی در تولید مس در کشور به ترتیب 35 و 65 درصد است.

بر این اساس با در نظر گرفتن برنامه توسعه پیش‌روی صنعت مس کشور، توجه به بحث منابع تأمین و مدیریت انرژی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در همین راستا کمیته بهینه‌سازی مصرف انرژی مجتمع مس سونگون از سال 89 و کمیته عالی انرژی شرکت ملی صنایع مس ایران از سال 93 تشکیل شده است.

از اقدامات مهمی که پس از تشکیل این کمیته‌ها انجام گرفت؛ پیاده‌سازی سیستم جامع مدیریت انرژی بود که سیستمی برای پایش همه انواع انرژی و مصرف آنها بود و زمینه‌ای را برای بالا بردن بهره‌وری و بهینه‌سازی مصرف ایجاد می‌کند. تدوین استانداردها و معیارهای برچسب مصرف انرژی، ایجاد و توسعه آزمایشگاه ملی صرفه‌جویی انرژی، بهینه‌سازی انرژی و مدیریت بار در صنایع، ممیزی انرژی در ساختمان‌ها، تهیه نرم‌افزارهای مشاور بهینه‌سازی از جمله این فعالیت‌هاست.»

این مطالب بخشی از صحبت‌های میرزاپور مدیر پژوهش شرکت مس سونگون است که در خصوص مقوله بهره‌وری و اهمیت آن در حوزه صنعت مس در گفت‌وگو با خبرنگار ما مطرح کرده است.

وی که فرصت‌های بهبود بهره‌وری انرژی در صنعت مس را از دیدگاه مدیریتی (مدیریت انرژی) شامل سیاست‌گذاری، ساختار سازمانی، انگیزش کارکنان در صرفه‌جویی انرژی، آگاه‌سازی و آموزش پرسنل، سیستم‌های اطلاعات مدیریت انرژی و نیز کنترل و بازبینی اهداف و فعالیت‌ها مورد بررسی و ارزیابی قرار داده، برای بهبود وضعیت موجود نیز راهکارهایی را ارائه داد که در ادامه با هم می‌خوانیم:

مجتمع مس سونگون از نظر بهره‌وری چه وضعیتی دارد؟

بهره‌وری به مفهوم استفاده کارا و اثربخش از نهاده‌ها و عوامل تولید، عنصری ‌محوری در نظریه‌های جدید اقتصادی و نقطه کانونی در تحقق توسعه پایدار شناخته می‌شود.

بر اساس تئوری‌های رشد اقتصادی؛ افزایش تولید به دو روش افزایش کمی نهاده‌ها و عوامل تولید و روش ارتقای بهره‌وری امکان‌پذیر است که تحقق روش نخست نیازمند افزایش میزان نیروی انسانی و سرمایه‌های فیزیکی و روش دوم نیازمند بهره‌گیری مطلوب‌تر از ظرفیت‌های موجود در قالب بهبود کیفیت نهاده‌های تولید و اصلاح ساختارهای ذی‌ربط است.

در مجموعه‌های تولیدی مواد اولیه وارد واحدهای تولیدی شده و توسط ماشین‌آلات و نیروی انسانی با بهره‌گیری از دانش فنی تحت فرآیند قرار می‌گیرد. طی فرآیند به طور مستقیم و غیرمستقیم مقداری انرژی به صورت‌های گوناگون مصرف می‌شود؛ ضمن اینکه در تمام این مدت سرمایه، تأمین‌کننده هزینه‌های نیروی انسانی، ماشین‌آلات، اطلاعات مواد اولیه و انرژی است و مدیریت نیز با اعمال رهبری خویش این منابع را به نحو مقتضی در سازمان تولیدی به کار می‌گیرد تا محصول موردنظر تأمین شود. به این ترتیب نقش عوامل نیروی کار، تکنولوژی (ماشین‌آلات، دانش فنی و اطلاعات)، مواد اولیه، سرمایه، انرژی، مدیریت و سازماندهی منابع و فرآیند تولیدی و بهره‌وری در تولید نقش اساسی دارند که سهم هر یک از این عوامل به طور جداگانه قابل تعریف و اندازه‌گیری است.

اما مسأله‌ای که ذکر آن ضروری به نظر می‌رسد، این است که عامل اصلی بهره‌وری؛ نیروی انسانی است و این موضوع را کشورهایی همچون ژاپن و کره‌جنوبی که با کمترین منابع انرژی و معدنی و پس از پایان جنگ درحالی‌که سرمایه‌ها و ماشین‌آلات آنان از بین رفته بود؛ شروع به بازسازی کرده و پیشرفت‌های خیره‌کننده‌ای هم داشته‌اند؛ اثبات کرده‌اند. بنابراین می‌توان گفت که تأمین و توسعه همه عوامل دیگر می‌تواند از توسعه و افزایش بهره‌وری نیروی انسانی ناشی شود.

با علم به اصول بهره‌وری در مجتمع مس سونگون مسائل بهره‌وری در چارچوب چرخه بهره‌وری شناسایی، تحلیل و ریشه‌یابی می‌شود. راه‌حل‌ها تعریف شده و از بین آن‌ها بهترین گزینه انتخاب و اجرا می‌شود و در نهایت نتایج آن‌ها و میزان اثرگذاری در تحقق برنامه‌های اجرایی پایش می‌شود.

هر چند سازوکاری مدون برای پایش نتایج و اثربخشی برنامه‌ها و محاسبه و اندازه‌گیری بهره‌وری عوامل تولید از طریق سنجش نماگرهای کلیدی عملکرد (KPI) که جزو ارکان کلیدی چرخه بهبود بهره‌وری است؛ تاکنون در این مجتمع اجرایی نشده است؛ لیکن انجام مطالعات میدانی و بررسی آماری نشان از وضعیت مطلوب بهره‌وری مجتمع مس سونگون در مقایسه با سایر بنگاه‌های اقتصادی منطقه و صنایع هم‌رسته داشته است و قطعاً اجرای چرخه مدیریت بهره‌وری با همکاری سازمان ملی بهره‌وری ایران گام مهمی در راستای دستیابی به اهداف کمی بهره‌وری خواهد بود.

در واحد پژوهش مجتمع مس سونگون چه اقداماتی شده؟

تحقیق و توسعه (R&D) تأثیر مستقیمی بر نوآوری، بهره‌وری، کیفیت، سطح استاندارد زندگی، سهم بازار و نیز دیگر عواملی دارد که در افزایش توان رقابتی سازمان‌ها مؤثر هستند. تحقیق و توسعه قلب یک شرکت یا سازمان است که نقش آن تغذیه تکنولوژیکی شرکت در همگامی با روند پیشرفت علم‌ودانش و خواسته‌های مدیریت است.

واحدهای تحقیق و توسعه باید جستجوگر تکنولوژی و نوآوری باشند؛ بنابراین بخشی از اهداف و برنامه‌های تحقیق و توسعه به طور مستقیم و غیرمستقیم ارتقا و بهبود بهره‌وری سازمانی است. در واحد پژوهش مجتمع مس سونگون با توجه به اهمیت مقوله بهره‌وری در سازمان؛ مسائل بهره‌وری پس از شناسایی در چارچوب چرخه بهبود بهره‌وری در چهار گروه اصلی زیر دسته‌بندی شده‌اند:

1- بررسی و تعریف پروژه برای فعال کردن ظرفیت‌های تولیدی بلااستفاده.

2- بررسی و تعریف پروژه برای بهبود بهای تمام‌شده که می‌تواند ناشی از عدم کنترل یا بالارفتن هزینه‌های مصرفی یا پایین بودن کیفیت اقلام مصرفی یا فرآیند تولید و وجود اتلاف‌های زیاد (در مواد اولیه، انرژی و …) در خط تولید، کیفیت نامناسب فرآیند تولید و … باشد.

3- بررسی و تعریف پروژه برای بهبود کارآیی نهاده نیروی کار که می‌تواند ناشی از کیفیت پایین نیروی کار یا فقدان مدیریت کارای منابع انسانی و طراحی نامطلوب مشاغل و … باشد.

4- بررسی و تعریف پروژه برای بهبود کارایی نهاده سرمایه که می‌تواند به دلیل فرسودگی ماشین‌آلات و قدیمی بودن سطح تکنولوژی، فقدان واحدهای تحقیق و توسعه و عدم توجه به مکانیزه کردن فرآیندها و سیستم نگهداری و تعمیرات نامناسب و … باشد.

در ادامه اولویت‌های پژوهشی بر مبنای مشکلات شناسایی‌شده؛ تهیه شده و با دانشگاه‌ها، پارک‌های علم‌وفناوری، شرکت‌های دانش‌بنیان و سایر سازمان‌های تحقیقاتی به اشتراک گذاشته می‌شود. همچنین سایر پیشنهادهایی که به نوعی در ارزیابی، ارتقا و بهبود بهره‌وری مجتمع مؤثر باشند؛ در اولویت قرار داده می‌شود.

تحقیق و توسعه و پژوهش چه نقشی در بهره‌وری دارند؟

بر اساس نظریه‌های رشد اقتصادی درونزا؛ بهره‌وری کل عوامل تابع انباشت سرمایه تحقیق و توسعه داخلی است؛ چراکه فعالیت‌های تحقیق و توسعه داخلی موجب تولید کالاها و خدمات قابل تجارت، استفاده مؤثرتر از منابع موجود و جذب فناوری‌های پیشرفته خارجی می‌شود. این عامل نه تنها به خلق فناوری برای ساخت کالاهای جدید منجر می‌شود؛ بلکه راه‌های جدیدی را برای به کارگیری مؤلفه‌های تولید و یا مواد اولیه نوظهور ایجاد می‌کند.

به طور کلی R&D از دو کانال بر رشد بهره‌وری شرکت‌ها تأثیر می‌گذارد: اول به طور مستقیم با نوآوری‌ها سطح تکنولوژی را از طریق افزودن اطلاعات جدید بالا می‌برد. دوم به طور غیرمستقیم و از طریق ایجاد بستر و شرایط لازم در سازمان منجر به جذب بیشتر سر ریز دانش و تکنولوژی می‌شود؛ لذا چنانچه بهره‌وری را «استفاده کارآمد و مؤثر از منابع (نیروی کار، سرمایه، زمین، مواد، انرژی، زمان، اطلاعات و …) برای تولید محصولات و خدماتی که نیازها و خواسته‌های استفاده‌کنندگان را برطرف می‌کند» تعریف کنیم؛ خواهیم دید که تحقیق و توسعه هم به صورت مستقیم و نیز غیرمستقیم هم‌راستای اهداف بهره‌وری است.

با توجه به اینکه تحقیق و توسعه بازوی حیاتی شرکت‌ها به شمار می‌روند؛ مدیریت پژوهش در مجتمع مس سونگون از این منظر چه جایگاهی دارد؟

بخش تحقیق و توسعه در مجتمع مس سونگون از ابتدای فعالیت این مجموعه در سال 1398 همواره مورد تأکید و توجه بوده است و از نظر چارت سازمانی به صورت مستقیم زیر نظر مدیر مجتمع است. تمامی مسائل مربوط به معدن، استحصال، فرآوری، محصولات جانبی، ایمنی، محیط زیست، خدمات مهندسی‌ومدیریتی، مالی و اداری در حوزه فعالیت‌های تحقیق و توسعه قرار می‌گیرند. همچنین در جلسات و فرآیند بررسی و تصمیم‌گیری پروژه‌های سایر امور حضور تاثیرگذار دارد.

برای شناسایی مواردی که به اتلاف انرژی می‌انجامند، اقدامی کرده‌اید؟

بسیاری از سازمان‌ها و کسب‌وکارها امروزه در پی تغییرات ناگهانی و یکباره‌اند و خواهان رشد و پیشرفت در یک بازه زمانی کوتاه و جهش چشمگیر هستند؛ غافل از آنکه هیچ پیشرفتی به یکباره رخ نمی‌دهد. اغلب بعد از مدتی ناامید شده و اگر هم جهشی صورت بگیرد؛ معمولاً نتایج آن ماندگار نخواهد بود.

چرخه بهبود مستمر؛ یک ابزاری است که در تمامی بخش‌های کسب‌وکار حتی در زندگی شخصی نیز به کمکتان می‌آید. در نتیجه یک رشد ثابت و بهسازی در تمامی بخش‌ها را ایجاد می‌کند. وقتی هدف رشد، ترقی و توسعه سازمان به صورت تدریجی، اما پایدار و نتیجه‌بخش باشد؛ می‌توان از چرخه دمینگ استفاده کرد.

یکی از روش‌های کارآمد ارائه شده در بهبود مستمر چرخهPDCA  است که توسط دکتر ادوارد دمینگ ارائه شده است که یک روش ساده، اما دائمی و کارآمد برای ایجاد تحولات ثمربخش در تمامی فرآیندهاست.

در این راستا کمیته «بررسی و بهینه‌سازی رویه‌های عملیاتی» در مجتمع مس سونگون تشکیل شده است که متولی آن واحد تحقیق و توسعه بوده و ریاست آن بر عهده مدیر مجتمع است.

از جمله اهداف این کارگروه شناسایی فرآیندهای حوزه مالی و منابع انسانی، تجزیه‌وتحلیل و شناسایی گلوگاه‌ها و اتلاف انرژی در مراحل مختلف و در نهایت ارائه پیشنهاد بهبود است و پس از ابلاغ دستورالعمل‌های اصلاحی وظیفه پیگیری و بازرسی نحوه اجرای دستورالعمل‌ها و مجدداً ارائه پیشنهادهای اصلاحی مطابق چرخه دمینگ را بر عهده دارد.

نقش نوآوری، تجهیزات و استفاده از فناوری روز مثلاً انرژی‌های تجدیدپذیر را در صنایع‌معدنی به ویژه صنعت مس چگونه ارزیابی می‌کنید؟

توسعه فناوری و نوآوری یکی از عوامل مهم رشد اقتصادی و افزایش توان کشورها در عرصه رقابت‌پذیری است. فناوری‌های نوین نسبت به منابع طبیعی روزبه‌روز در حال گران‌تر شدن است؛ بنابراین کشورهایی همچون ایران که تنها به منابع طبیعی متکی هستند و جایگزینی برای آن ندارند، باید در این زمینه سخت تلاش کنند.

در همین راستا کشورهای دارای فناوری‌های روز دنیا هیچ‌گاه ابزار و مزیت رقابتی خود را به‌راحتی در اختیار دیگر کشورها قرار نمی‌دهند. هم‌اکنون تنها راه برون‌رفت از این وضعیت، تبدیل مزیت‌های نسبی (منابع طبیعی) به مزیت رقابتی (فناوری) است.

یکی از بحث‌های حوزه معدن و صنایع‌معدنی این است که از تکنولوژی‌ها و نوآوری‌های روز استفاده کنیم تا بتوانیم بهره‌وری بخش معدن و صنایع‌معدنی را بالا ببریم. در گذشته اگر فرمول بهره‌وری ستاده به نهاده بود؛ یعنی با کمترین نهاده بیشترین محصول را داشته باشیم؛ امروز تولید و ضایعات صفر به معنای بهره‌وری است.

طرح‌ها و پروژه‌های مرتبط با صنعت مس به خاطر برخورداری از ویژگی‌های منحصربه‌فرد دارای تفاوت‌های محسوسی با سایر طرح‌ها و پروژه‌ها در صنایع دیگر هستند. حجم بالای سرمایه‌گذاری و طولانی بودن مدت اجرای طرح‌های این صنعت از وجوه تمایز است. تجهیزات بسیار مهم و استراتژیک صنعت مس نیز که فرآیند تولید آن‌ها در انحصار تنها چند شرکت خارجی است و به‌هیچ‌عنوان حاضر به همکاری در زمینه دانش فنی با شرکت‌های مختلف نبوده‌اند.

 بدون تردید اگر بخواهیم فاصله سطح دانش‌وفناوری موجود بین صنعت مس ایران و پیشروان آن در دنیا را طی کنیم و خود را به مرز دانش‌وفناوری در عرصه بالادستی و پایین‌دستی مس برسانیم؛ بهترین راهی که به نظر می‌رسد؛ نوآوری و بومی‌سازی به‌روزترین تجهیزات و فناوری‌های استراتژیک صنعت مس است که استفاده از ظرفیت شرکت‌های دانش‌بنیان می‌تواند در این راستا گره‌گشا باشد.

در جهان امروز از چه شاخص‌هایی برای سنجش بهره‌وری انرژی استفاده می‌شود؟

شاخص بهره‌وری انرژی نیز مانند بهره‌وری نیروی کار و سرمایه؛ میزان خروجی کالاها و خدمات تولیدی را در مقایسه با ورودی‌ها اندازه‌گیری می‌کند. با استفاده از این شاخص می‌توان اهداف و سیاست‌های عمومی تقاضا و بهره‌وری انرژی و همچنین رابطه بین تقاضای انرژی و رشد اقتصادی را تحلیل کرد. بهبود شاخص بهره‌وری انرژی می‌تواند از طریق کاهش ورودی‌های انرژی موردنیاز برای تولید مقدار مشخصی از خدمات انرژی و یا از طریق افزایش مقدار یا کیفیت فعالیت‌های خروجی اقتصادی صورت پذیرد.

شاخص بهره‌وری انرژی از تقسیم ارزش تولیدات به مقدار انرژی مصرفی به دست می‌آید. شاخص کارایی انرژی رایج در حقیقت بهره‌وری جزئی از عامل انرژی است که در آن تنها نهاده انرژی مدنظر بوده و جانشینی یا مکملی آن با سایر نهاده‌ها مثل نیروی کار و سرمایه در نظر گرفته نمی‌شود. بسیاری از محققان بر این باورند که استفاده از بهره‌وری جزئی عامل انرژی در ارزیابی مصرف انرژی نتیجه غیرقابل‌اعتمادی را به دنبال خواهد داشت.

هو و وانگ یک شاخص جدید را تحت عنوان کارایی کل عامل انرژی (TFEEI) به شکل نسبت اپتیمال به میزان واقعی نهاده انرژی تحت چارچوب چندعاملی معرفی کرده‌اند. یعنی کارایی انرژی؛ استفاده کمتر نهاده انرژی به‌منظور تولید همان میزان قبلی با تکنولوژی رایج است. شاخص TFEEI فقط تغییر کارایی انرژی کل عوامل را نشان می‌دهد و جابه‌جایی مرز تولید را نمی‌تواند اندازه بگیرد.

شاخص بهره‌وری لئونبرگر یک روش ساده برای غلبه بر این ایراد شاخص TFEEI است. شاخص بهره‌وری لئونبرگر به شکل اختلاف تابع مسافت مستقیم چگونگی تغییرات بهره‌وری عوامل تولید را از دوره‌ای به دوره دیگر اندازه می‌گیرد. شاخص بهره‌وری لئونبرگر یک شاخص بهره‌وری چند عاملی است و می‌تواند ما را در اندازه‌گیری بهره‌وری انرژی یاری کند.

همچنین شاخص بهره‌وری کل عوامل انرژی (TFEPI) که در مقالات ارائه شده ترکیبی از مفاهیم شاخص کارایی کل عامل انرژی و شاخص بهره‌وری لئونبرگر است.

مقایسه‌ای از وضعیت بهره‌وری انرژی در صنعت مس ایران با سایر کشورهای جهان در دسترس هست؟

یکی از مهم‌ترین شاخص‌های تعیین عملکرد یک واحد صنعتی از دیدگاه مصرف انرژی، مصرف ویژه انرژی آن واحد است. بر اساس تعریف استاندارد مصرف ویژه انرژی، انرژی مصرفی به ازای محصول مفید خروجی هر واحد، تعیین‌کننده مصرف ویژه انرژی آن واحد است؛ بنابراین تقسیم انرژی مصرفی به محتوی مس خروجی از هر واحد، تعیین‌کننده مصرف ویژه انرژی در واحدهای صنعتی مس خواهد بود. بر اساس اطلاعات سال 1395 مصرف ویژه انرژی صنایع مس دنیا در هر یک از واحدهای فرآیندی تولید مس از کانی تا مس پالایش‌شده و در کل فرآیند تولید مسی به دو روش پیرو متالورژی و هیدرو متالورژی با متوسط ایران مقایسه شده است.

چه پیشنهادی برای رشد بهره‌وری در حوزه انرژی در صنعت مس دارید؟

صنعت مس به عنوان یک صنعت استراتژیک و انرژی‌بر در جهان محسوب می‌شود. حدود 10 درصد از هزینه‌های تمام‌شده تولید مس مربوط به انرژی است. با توجه به آمارها و اطلاعات موجود؛ سهم انرژی الکتریکی و حرارتی در تولید مس در کشور به ترتیب 35 و 65 درصد است. بر این اساس با در نظر گرفتن برنامه توسعه پیش روی صنعت مس کشور؛ توجه به بحث منابع تأمین و مدیریت انرژی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

تاکنون اقدامات مفیدی در زمینه بهینه‌سازی مصرف انرژی در کشور به ثمر رسیده است. کمیته بهینه‌سازی مصرف انرژی مجتمع مس سونگون از سال 89 توسط اینجانب و کمیته عالی انرژی شرکت ملی صنایع مس ایران از سال 93 تشکیل شده است. از اقدامات مهمی که پس از تشکیل این کمیته‌ها انجام گرفت؛ پیاده‌سازی سیستم جامع مدیریت انرژی بود که سیستمی برای پایش همهٔ انواع انرژی و مصرف آن‌ها بود و زمینه‌ای را برای بالا بردن بهره‌وری و بهینه‌سازی مصرف ایجاد می‌کند.

تدوین استانداردها و معیارهای برچسب مصرف انرژی، ایجاد و توسعه آزمایشگاه ملی صرفه‌جویی انرژی، بهینه‌سازی انرژی و مدیریت بار در صنایع، ممیزی انرژی در ساختمان‌ها، تهیه نرم‌افزارهای مشاور بهینه‌سازی از جمله این فعالیت‌هاست. اما علیرغم موارد به انجام رسیده؛ همچنان پتانسیل‌های بسیار گسترده‌ای برای بهینه‌سازی مصرف انرژی در کشور وجود دارد که در صورت به کارگیری راهکارهای مناسب؛ نتایجی همچون کاهش سطح تقاضای انرژی و محدود شدن نرخ رشد رو به افزایش ظرفیت‌سازی نیروگاهی، بهبود الگوی تولید، مصرف و بهبود ضریب استفاده از سیستم موجود و آزادسازی ظرفیت‌های عرضه برای حضور فعال‌تر در بازارهای بین‌المللی انرژی را به دنبال خواهد داشت.

می‌توان فرصت‌های بهبود بهره‌وری انرژی در صنعت مس را از دیدگاه مدیریتی (مدیریت انرژی) شامل سیاست‌گذاری، ساختار سازمانی، انگیزش کارکنان در صرفه‌جویی انرژی، آگاه‌سازی و آموزش پرسنل، سیستم‌های اطلاعات مدیریت انرژی و نیز کنترل و بازبینی اهداف و فعالیت‌ها؛ مورد بررسی و ارزیابی قرار داد و راهکارهای مطرح برای بهبود وضعیت موجود را ارائه کرد. در مرحله بعد به شناسایی فرصت‌های ارتقای بهره‌وری انرژی از دیدگاه فنی تمرکز کرد.

بر اساس آمار موجود بیشترین میزان مصرف انرژی حرارتی در مرحله ذوب و بیشترین میزان مصرف انرژی الکتریکی در مرحله تغلیظ است؛ بنابراین برای تأثیر بیشتر بهبود انرژی در صنعت مس کشور باید راهکارها و تکنولوژی‌ایی برای کاهش مصرف انرژی حرارتی در مرحله ذوب و راهکارهایی برای کاهش مصرف انرژی الکتریکی در مرحله تغلیظ ارائه شود.

گفتگو از شیما تدین پور